Shumë prej nesh kanë ndëgjuar thënien “fjalët kanë rëndësi”. Kjo është posaqërisht e vërtëtë kur flasim për çrregullimet në përdorimin e substancave dhe varësinë. Çrregullimi I përdorimit të substancave prek me miliona njerëz, duke përfshirë adoleshentët dhe të rinjtë. Varësia është një gjendje mejksore afatgjate.
Në shumë raste, njerëzit me varësi duan të ndalen por e kanë të vështirë. Për shembull, shumë prej nesh e njohim dikë që do të dontë ta linte duhanin por ka probleme pasiqë ata janë të varur ndaj nikotinës. Njerëzit që përdorin substance mund të ndihen të gjykuar nga të tjerët, gjë që mund t’I bëj ata të hezitojne të flasin hapur për përdorimin e substancave dhe efektet në jetën e tyre. Është shumë me rëndësi që të gjithë ne të dijmë të flasim për varësinë ndaj substancave pa paragjykime, gjë që fillon duke ditur përdorimin e fjalëvë te duhura.
Çka do të thotë varësi?
Kur njerëzit përdorin substance, sikur droga apo alkoholi, deri në pikën ku substance ka efekte domethënëse në jetën e tyre, ata diagnostikohen me “çrregullim I përdorimit të substancave”. Më shumë se 16% e njerëzve 12 vjet e tutje në SHBA kanë çrregullime të përdorimit të substancave, që do të thotë se substancat kanë ëfekte domethënëse në jetën ë tyre. Kjo është më sumë se 46 milion njerëz! Kur përdorimi I substancave çon në ndryshime në trurin e një personmi, ateherë ata kanë varësi. Varësia është një sëmundje dhe një gjendje mjekësore afatgjatë. Njerëzit me varësi e humbin kontrollën mbi përdorimin e substancave dhe shpesh kanë probleme me mbamendje dhe motivim. Këto probleme janë si pasojë e ndryshimeve në pjesë të trurit që kontrollojnë sjelljen.
Njerëzit me varësi mund të vendosin të mos përdorin substance në një moment të caktuar, por ata e gjejnë vetën duke u kthyer për ta përdorur më vonë. Për shembull, njerëzit që janë të varur ndaj nikotinës, mund të përmbahen nga pirja e duhanit në restaurant, por ata mund të tymosin një cigarë momentin që ata largohen. Për njerëzit me varësi ndaj nikotinës, vendosja për të mos pirë më duhan është sikur të mundoheni ta mbani frymën. Ju mund ta bëni për një kohë, por pas disa minutave, truri juaj ju shtyen të merrni frymë prapë (dhe Faleminderit Zotit për këtë). Kur një person është I varur ndaj duhan pirjes, truri I tyre është “rrëmbyer” nga të menduarit se ka nevojë për nikotinë, gjë që e bën shumë të vështirë të hiqni dorë nga duhan pirja.
Si diagnostikohet çrregullimi me përdorim të substancave?
Çrregullimet e përdorimit të substancave diagnostikohen duke përdorur disa kritere të listuara në libër që përdoret nga mjekët dhe ofrues të tjerë të kujdesit shëmdetësor për të ndihmuar në definimin e qartë të gjërave, libri quhet Manual I Diagnostikimit dhe Statistikave të Çrregullimeve Mendore (ang. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). Diagnostikimi I çrregullimeve me përdorim të substancave përfshin 11 pyetje, dhe përgjigja me po në 2 apo më shumë prej tyre e kualifikon si një person që ka çrregullime me përdorim të substancave (Tabela 1). Të gjtha çrregullimet me përdorim të substancave diagnostikohen përmes këtyre kritereve, duke përfshirë alkoholin, nikotinen, dhe substance tjera.
| A e kuptoni se ju duhet më shumë alcohol apo substance për tu dehur ose ngurtësuar sesa ju duhej më parë? |
| A ju ka ndodhur të keni lëkundje, nervozizëm, ose përndryshe jeni ndjerë I sëmurë për tërë ditën apo më shumë pasiqë ju keni ndërprerë përdorimin e alkoholit apo substancave tjera? |
| A ju ndodh që kur ju pini alkohol/duhan/përdorni substance ta bëni për më gjatë sesa e keni menduar? |
| A keni mendur të reduktoni apo ta linin në tërsi alkoholin apo ndonjë substancë tjëtër? A keni provuar ndonjëherë të reduktoni pirjën e alkoholit ose përdorimin e substancae, por nuk mundeni? |
| A kaloni shumë kohë duke pirë alcohol/tymosyr/përdorim të substancave si një hobi? |
| A keni lakmuar ndonjëherë një substancë apo keni pasur dëshirë ose nevojë të përdorni substance? |
| A ju pengon pirja e alkoholit ose përdorimi I subtancave me përgjegjësitë tuaja në shtëpi, punë, shkollë, ose përgjegjësi tjera sikurse aktivitete jashtë agjende ose punë vullnetare? A ju ka ndodhur kjo më shumë se një herë? |
| A ndikon pirja e alkoholit/duhanit/përdorimit të substancave në shëndetin tuaj fizik apo mendor? |
| A ju shkakton ndonjëherë probleme pirja e alkoholit/duhanit/përdorimi I substancave probleme me familjen, miqtë ose kolegët në punë apo shkollë, ose ju ka shtyer në përleshje fizike? |
| A ka ndikuar pirja e alkoholit/duhanit/përdorimit të substancave në notat tuaja, hobit, sport apo punë tuaj? |
| A ka pasur raste kur ju keni qenë nën ndikimin e substancave që ta keni lënduar vetën apo të tjerët, apo ta keni rrezikuar vetën ose të tjërët? A ka ndodhur kjo më shumë së një herë? |
Tabela 1 – Diagnostikimi I çrregullimit të përdorimit të substancave përgjatë 12 muajve të kaluar.
Nësë përgjigja është “po” në 2 ose 3 pyetje, përsoni diagnostikohet me çrregullime të lehta të përdorimit të substancave. Kur “po” është përgjigja në 4 apo 5 pyetje, atëherë personi diagnostikohet me çrregullim mesatar të përdorimit të substancave., dhe kur përgjigja është “po” në 6 apo më shume pyetje atëhërë personi ka çrregullime të rënda të përdorimit të substancave (Figura 1). Personat me çrregullime të rënda të përdorimit të substancave shpesh (por jo çdo herë) kanë varësi. Nganjëherë personat me çrregullime të lehta ose mesatare të përdorimit të substancave poashtu kanë varësi.
Figura 1 – Nivelet me çrregullime të përdorimit të substancave bazuar në kriteret e DSM-5. Kjo figurë tregon numrin e përgjigjeve “po” të kërkuara për tu diagnostikuar me çdo nivel të çrregullimit të përdorimit të substancave.
Përzgjedhja e fjalëve të duhura
Kur flasim për çrregullime të përdorimit të substancave apo varësi, është e rëndësishme të përdorim fjalët e duhura. Gjuha është e fuqishme, dhe fjalë të caktuara shprehin gjykim apo I bëjnë njerëzit të ndiejnë frikë apo turp. Stigma është një fjalë tjetër për gjykimin ndaj një grupi të njerëzve, siç janë njerëzit me çrregullime të përdorimit të substancave. Njerëzit që ndihen të stigmatizuar mund të kenë më pak gjasa të marrin trajtimin që mund t’I ndihmoj ata të përmirësohen. Kjo do të thotë se është shumë e rëndësishme të përdorni terminologji të saktë mjeksore – fjalë që identifikojnë çrregullimet dhe sëmundjet pa gjykime ose stigmatizim (Tabela 2).
| Shmangni | Përdorni këto |
| I varur, përdorues dhe abuzues | Person me çrregullime të përdorimit të substancave |
| Abuzues me substanca | Përdorues substancash, keqpërdorim I substancave, dhe çrregullime të përdorimit të substancave |
| Dështim në trajtim | Tentim për trajtim |
| I pastër | Nuk përdor substance, abstenim nga substancat, dhe në rikuperim |
| I papastër | Person që përdor substanca |
Tabela 2 – Terminoligjia e saktë mjeksore.
Përderisa fjala “abuzim me substance” përdoret shpesh, fjala “abuzim” nënkupton gabimin apo një zgjedhje pë të bërë diçka të gabuar, në vend që të identifikojë saktë një çrregullim me përdorim të substancave si një problem mjeksor. Në fakt, në një studim, kur ofruesit e kujdesit shëndetësor dëgjuan pacientë të përshkruar si abuzues substancash, ata ishin të prirur të fajësonin personin për çrregullimin e tyre dhe besonin se ata e meritonin një lloj denimi. Kur pacientë të ngjashëm përshkruheshin se kishin çrregullim të përdorimit të substancave, ofruesit e kujdesit shëndetësor ishin më pak gjykues. Njerëz jo-mjekësor janë poashtu më të prirur të gjykojnë njerëzit që ju referohen si “abuzues substancash” (Figura 2). Në këto studime, atyre që ju drejtohej me çrregullim të përdorimit të substancave kishin më shumë gjasa që të pranonin simpati dhe më shumë gjasa të shiheshin se kishin një gjendje shëndetësore që kërkonte trajtim. Këto studime janë shembuj se si përdorimi I fjalëve të caktuara mund të çoj në gjykim ose stigmatizim, edhe kur nuk kihet për qëllim kjo. Fjalët që ne I përdorim kanë ndikim shumë të madh.
Një shembull I përdorimit të fjalëve të duhura përfshin përdorimin e gjuhës “ personi së pari”. Njerëzit janë shumë më shumë sesa sëmundja e tyre. Përdorimi I gjuhës “personi së pari” shmang definimin e një personi në bazë të gjuhës ose çrregullimit. Për të përdorur gjuhën “personi së pari”, vendosni personin para fjalëve të tjera të përdorura për ta përshkruar atë. Për shembull, thuaj, “person me një varësi” në vend të “I varur”
Figura 2 – Rezultatet e studimit krhasojnë se si njerëzit ndiheshin kur dëgjonin se një person ishte “abuzues substancash” kundrejt asaj kur dëgjonin për një person që “kishte çrregullime të përdorimit të substancave”.
Preventiva
Truri i adoleshentëve dhe të rinjëve është ende në zhvillim dhe mund të dëmtohet nga përdorimi i substancave. Substance si alkoholi, kanabisi, nikotina, the të tjera mund të prishin lidhjet në tru dhe të shkaktojnë probleme me mbamendje, motivim dhe aftësinë për të kontrolluar përdorimin e substancave. Mënyra më e mirë për të parandaluar zhvilimin e çrregullimit të përdorimit të substancave dhe varësinë është që kurrë most ë përdorni substance. Sa më i ri që është një person kur fillon përdorimin e substancave, aq më të mëdha janë gjasat që ai të zhvilloj çrregullim të përdorimit të substancave më vonë në jetë. Ofrimi i edukimit mbi rreziqet e përdorimit të substancave është një strategji për të parandaluar të rinjëve që të bëhen të varur. Disa adoleshentë kanë më shumë gjasa se të tjerët të humbasin kontrollën mbi përdorimin e substancave. Studime të mëtutjeshme do të vazhdojnë të identifikojnë faktorë të rrezikut që shtyejnë adoleshentët të zhvillojnë çrregullim të përdorimit të substancave apo varësi.
Pranimi i varësisë si sëmundje
Çrregullimet e përdorimit të substancave janë probleme të vazhdueshme mjekësore që njerëzit mund të rikuperohen nga to me trajtim të duhur. Megjithatë, njerëzit mund të ndihen të gjykuar për përdorim të substancave, shpesh herë për shkak të fjalëve stigmatizuese. Njerëzit që ndihen të gjykuar kanë më pak gjasa që të kërkojnë trajtim, dhe kështu më pak gjasa që të shërohen. Kur flisni për njerëzit me çrregullim të përdorimit të substancave , përdorni gjuhën “personi-sëpari” (përqëndrohuni në personin dhe jo në sëmundjen e tyre). Sigurohuni që të mos përdorni gjuhë që le të nënkuptohet se personi po bën zgjedhje të gabuara, sikurse “shprehi” apo “abuzim”. Më e rëndësishmja, flisni për varësinë ashtu siç do të flisnit për çfarëdo sëmundje tjetër, sikurse diabeti apo astma. Njohja e varësisë si sëmundje mund të inkurajoj njerëzit të kërkojnë trajtim dhe kështu t’i rrisin gjasat e tyre për shërim
Fjalorth
Çrregullim i përdorimit të substancave : ↑ Përdorim problematik i substancave duke përmbush së paku 2 nga 11 kriteret e çrregullimit të përdorimit të substancavë gjatë 12 muajve të fundit.
Varësi: ↑ Një sëmundje në të cilën përdorimi i substancave çon në ndryshime në trurin e një personi, duke shkaktuar kështu probleme me mbamendje, motivim dhe pa-aftësi për të kontrolluar përdorimin e substancave.
Stigma: ↑ Një formë gjykimi drejtuar një grup njerëzish, sikurse njerëzit me çrregullimi të përdorimit të substancave.
Terminologji e saktë mjekësore: ↑ Fjalë që identifikojnë çrregullime, sëmundje dhe trajtime duke mos gjykuar apo stigmatizuar.
Autorët: Jennifer A. Ross dhe Sharon Levy
Burimi: Frontiers
Përktheu: Visar A. Demiri, Prinderimi.com
Referencat
Substance Abuse and Mental Health Services Administration. 2022. Key Substance Use and Mental Health Indicators in the United States: Results From the 2021 National Survey on Drug Use and Health (HHS Publication No. PEP22-07-01-005, NSDUH Series H-57). Center for Behavioral Health Statistics and Quality, Substance Abuse and Mental Health Services Administration. Available online at: https://www.samhsa.gov/data/sites/default/files/reports/rpt39443/2021NSDUHFFRRev010323.pdf (accessed November 16, 2023).
American Psychiatric Association. 2013. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edn. Washington, DC: American Psychiatric Association.
Kelly, J. F., and Westerhoff, C. M. 2010. Does it matter how we refer to individuals with substance-related conditions? A randomized study of two commonly used terms. Int. J. Drug Policy 21:202–7. doi: 10.1016/j.drugpo.2009.10.010
Kelly, J. F., Dow, S. J., and Westerhoff, C. 2010. Does our choice of substance-related terms influence perceptions of treatment need? An empirical investigation with two commonly used terms. J. Drug Iss. 40:805–18. doi: 10.1177/002204261004000403
Citimet
Ross JA and Levy S (2024) The True Meaning of Addiction (And How To Talk About It!). Front. Young Minds. 12:1339950. doi: 10.3389/frym.2024.1339950
